DAPHNE BOUMAN

STEDELIJKE REVITALISERING VAN DE AMSTERDAMSE JAREN ’60 BUITENWIJK EN HET BEDRIJVENTERREIN

Woonachtig in een omgebouwd kantoorpand in Bijlmermeer, kan ik zeggen dat de Bijlmer in opkomst is en op weg is om een hippe wijk te worden! Het appartement waar ik samen met mijn vriend woon, heeft nog duidelijk kenmerken van zijn vorige functie; zo is er een systeemplatenplafond en loopt langs de gehele muur een strook met stopcontacten en internetaansluitingen (wat overigens erg handig is) (Afbeelding 2). Ik bedacht mij, als planoloog en erfgoeddeskundige, dat deze vorm van hergebruik van kantoren door studenten en starters overeenkomsten heeft met de pioniersfase van gentrification in de jaren zestig en zeventig. In die tijd kwamen pakhuizen en fabrieken leeg te staan en werden ze gebruikt als goedkope woonruimten. Het hergebruik van leegstaande kantoorpanden kan worden gezien als een moderne vorm van de pioniersfase van gentrification in een buurt.

GENTRIFICATION

Gentrification is een veel besproken term wanneer het gaat over stadsontwikkeling. Het begrip werd voor het eerst genoemd door Glass (1964, p.138). Zij beschrijft hoe arbeidersbuurten in Londen worden overgenomen door een middenklasse (de gentrifiers). Deze middenklasse transformeert de slecht onderhouden woninkjes tot luxere woningen. Hierdoor verandert ten eerste het sociale karakter en vervolgens ook het fysieke karakter van de buurt. De gentrifiers worden gekenmerkt als jong, hoogopgeleide personen maar met een laag inkomen. Gentrifiers worden aangetrokken door een plek wanneer de pioniers van gentrification zich hebben gevestigd. Typische pioniers zijn studenten en nog niet bekende artiesten en kunstenaars die opzoek zijn naar goedkope woonruimten (liefst zo dicht mogelijk bij het stadscentrum). Het gevolg van de komst van de gentrifiers, is dat de huizenprijzen stijgen. Uiteindelijk worden de originele bewoners en de pioniers uit de wijk gedreven omdat zij de verhoogde huurprijzen niet meer kunnen betalen (Smith, 2004, p. 77).

De fase voordat de gentrifiers zich vestigen in een buurt, wordt de pioniersfase genoemd. De pioniersfase van gentrification waarbij een wijk onder de aandacht komt van studenten en kunstenaars, wordt veroorzaakt door lagere huurprijzen zodat zij voldoende ruimte hebben voor onder andere ateliers. Een bekend voorbeeld hiervan is hoe kunstenaars in de jaren zestig en zeventig, zich vestigden in leegstaande pakhuizen in New York City. Jim Stratton (1978) beschrijft in ‘Pioneering in the Urban Wilderness: All About Lofts’ hoe kunstenaars en studenten zich vestigen als de ontdekkers van het wonen in alternatieve locaties zoals oude pakhuizen, fabrieken en arbeiderswoningen (Stratton, 1978, p. 7). Hieruit blijkt dat deze pioniers vaak op plekken wonen die origineel niet bestemd zijn voor woningen en dat zij veel zelf aan hun woning klussen omdat dat de goedkoopste oplossing is. Deze trend van zelf woningen creëren wordt al snel gewaardeerd door de middenklasse. De middenklasse verhuist hierdoor ook naar de gebieden waar de pioniers zich vestigden. Ook de middenklasse begint met het verbouwen van de pakhuizen tot lofts, de hele buurt krijgt hierdoor een upgrade, wat vervolgens een herwaardering van de buurt veroorzaakt. Tot op de dag van vandaag zijn loftwoningen erg in trek, over de hele wereld.

BIJLMER IN ONTWIKKELING

De vraag naar woningen in Amsterdam groeit. Met name betaalbare woningen voor de middenklasse en voor starters, zijn schaars. Doordat in en rondom het centrum steeds minder betaalbare huisvesting te vinden is, komen de buitenwijken zoals Amsterdam Nieuw-West, Amsterdam Noord en Amsterdam Zuidoost steeds meer in trek. Afgelopen jaar bestond de Bijlmer 50 jaar. Naar aanleiding van dit jubileum werd de wijk in het zonnetje gezet; het hele jaar door werden er festiviteiten georganiseerd voor bewoners en bezoekers van de buurt. Behalve deze georganiseerde activiteiten, zijn er ook andere ontwikkelingen te herkennen die aanwijzen dat de Bijlmer in trek is. Een voorbeeld hiervan is de toename van het aantal studentenwoningen in de woonbuurten maar ook op de kantoorgebieden. Hierdoor ontstaan op het bedrijventerrein van Zuidoost steeds meer een mix tussen wonen en werken. Ook de komst van ‘hippe voorzieningen’ zoals het dakterras JACKIE, de nieuwe club JACK, Koffiebar Oma Ietje en bierbrouwerij KLEIBURG met de Proefzaak (Afbeelding 4) wijzen erop dat het gebied volop in ontwikkeling is (Gemeente Amsterdam, 2017). Zijn deze positieve ontwikkelingen het teken van een nieuw tijdperk voor de Bijlmer?

DE PIONIERSFASE VAN GENTRIFICATION IN DE BIJLMER

Hierboven zijn de aanleidingen van het in gang komen van een gentrificationproces besproken. Nu is de vraag; in hoeverre de eerste kenmerken van gentrification in de Bijlmer te herkennen zijn? Ten eerste de aanwezigheid van de pioniers van gentrification; de kunstenaars en studenten. Uit cijfers van het CBS (CBS, 2016) blijkt dat er een bovengemiddeld percentage aan studenten woont in de Bijlmermeer. In 2014 was bijna 11 procent van de inwoners van 18 jaar of ouder in de Bijlmer student (dit tegenover 6 procent in Nederland en 9 procent in de rest van Amsterdam). In 2005 was dit percentage in Bijlmer nog maar 7 procent, er is dus een stijgende lijn te herkennen in de aanwezigheid van potentiele pioniers.

Dit kan ook gekoppeld worden aan de ontwikkeling van studentencomplexen in de Bijlmer zoals de Spinozacampus met ongeveer 1000 containerwoningen voor studenten. Een ander studentencomplex is het recente project BLUE-GRAY, waarbij het voormalig ABN-Amro gebouw is herbestemd tot studentenwoningen (Stedenbouw, 2016). Ook de beschikbaarheid van ateliers (Open Ateliers ZO, 2019) en de Heesterveld Creative Community wijst erop dat de Bijlmer in trek is bij kunstenaars. Zij kunnen zo goedkope grotere woonruimten en ateliers huren die betaalbaarder zijn dan in andere wijken in Amsterdam. Bovendien worden particuliere kantoren omgebouwd tot woningen, zoals het appartement waar ik in woon. Ten slotte is het project van de kluswoningen in de Kleiburgflat een voorbeeld van het aantrekken van een groep nieuwe bewoners. Deze nieuwe bewoners waren voornamelijk starters die het leuk vinden om een appartement naar eigen smaak samen te stellen. Hierdoor hoeft de Kleiburgflat niet gesloopt te worden en blijft de historische jaren zeventigarchitectuur in stand. De kopers konden de appartementen verbouwen naar hoe zij het zelf het liefst zouden zien (Vastgoedactueel, 2017).

Een ander kenmerk van gentrification is dat de huurprijzen aan het stijgen zijn sinds de intrek van de bovengenoemde pioniers (Het Parool, 2017). In 2017 stegen de huurprijzen in Amsterdam Zuidoost flink. Dit was tevens de trend van de gehele stad Amsterdam waarbij Zuidoost duidelijk niet achter bleef, in tegendeel: in sommige jaren was de groei van de huurprijzen bovengemiddeld (CBS, 2016). Het is lastig te achterhalen of de komst van de nieuwe bewoners de huurprijzen deden laten stijgen, maar het zal zeker mee hebben gespeeld in de vitalisering van de wijk, wat vervolgens invloed heeft op de prijs van woningen. Daarnaast zijn er de afgelopen jaren een aantal nieuwe voorzieningen ter plaatse gekomen in de wijk. Deze voorzieningen zijn uiteenlopend van nieuwe hotels en restaurants tot de ZiggoDome, club JACK, diverse sportvoorzieningen en bierbrouwerij KLEIBURG.

DE TOEKOMST VAN DE BIJLMER

De Bijlmer zal in de toekomst door ontwikkelen. De tendens van afgelopen jaren zal zich waarschijnlijk voortzetten zolang een tekort aan betaalbare woningen heerst in Amsterdam. De keerzijde van deze revitalisering van de wijk is dat de kans bestaat dat de originele bevolking plaats moet maken voor de middenklasse die de hogere huurprijzen wel kan betalen. Of zoals The Guardian (2007) het verwoordde: “Here come the students – and there goes the neighbourhood’. De huurprijzen kunnen echter lager gehouden worden door middel van het aanbieden van voldoende sociale huurwoningen zodat de originele bewoners en de pioniers er ook nog steeds kunnen blijven wonen. De Gemeente Amsterdam verwacht dat de komende jaren het bedrijventerrein van Zuidoost weer meer in trek raakt, zowel voor bewoners als voor bedrijven door de levendige mix van wonen, werken en recreatie.

In hoeverre echt sprake is van gentrification is nog bediscussieerbaar, omdat de overheid ook veel invloed heeft op de revitalisering van de Bijlmer. Tegenwoordig is de komst van studenten en kunstenaars deels georganiseerd en geregisseerd, in plaats van dat het altijd een spontaan proces is. Daarnaast heeft de gemeente geïnvesteerd in verbetering van de openbare ruimte. Bovendien is er veel aandacht geweest om de samenhorigheid en sociale cohesie te verbeteren in Amsterdam Zuidoost. Ook de woningcorporaties hebben meegewerkt aan het verbeteren van de wijk, door middel van het renoveren van de woningen. Kortom, de gentrificationprocessen zijn deels spontaan en deels gestuurd door de overheid. De gentrification in Zuidoost zit hem voornamelijk in de groeiende aanwezigheid van studenten, het gebruik van alternatieve woonwijzen (d.w.z. kantoorwoningen) en de aanwezigheid van ‘hippe voorzieningen’ voornamelijk gericht op jongeren, kunstenaars en studenten. De kans is groot dat over enkele jaren de Bijlmer onbetaalbaar wordt voor de huidige bewoners. Waardoor zij genoodzaakt zijn te verhuizen naar andere plekken binnen of buiten de stad, waardoor het proces van gentrification wellicht in gang wordt gezet in de desbetreffende nieuwe buurt. Willen we de originele bewoners in de buurt behouden, dan zal er van bovenaf ingegrepen moeten worden zodat er genoeg betaalbare woningen blijven zoals dat initieel de bedoeling was in Amsterdam Zuidoost!

BRONNEN

Bijlmermuseum (2019) De geschiedenis van een verguisd utopia. Bijlmer in tijd: in chronologische volgorde van opbouw naar afbraak, sloop en eengezins. Bijlmermuseum.com/de-bijlmer-in-tijd/

CBS (2016) Vijftig jaar Bijlmer.

Gemeente Amsterdam (2017) Transformatie en kantoorontwikkelingen.

Glass, R. (1964) London: Aspects of Change. University College London. London: MacGibbon & Kee, 1964

Het Parool (2017) Huurprijzen in vrije sector stabiliseren. Tom Damen, 3 augustus 2017

Open Ateliers ZO (2019) Ateliers

Smith, D. P. (2004). ‘Studentification’: the gentrification factory?. Gentrification in a global context, 73.

Stedenbouw (2016) Amsterdam Zuidoost Blue-Gray – Studentenhuisvesting in voormalig ABN AMRO-Pand. Blue-Gray al deels bewoond, werkzaamheden gaan door. 27 maart 2016

Stratton, J. (1978) Pioneering in the Urban Wilderness: All About Lofts. Urizen Books Inc., New York, 1978

The Guardian (2007) Here come the students – and there goes the neighbourhood. Door: Louise Tickle. 15 mei 2007

Vastgoedactueel (2017) Klusflat in de Bijlmer grote winnaar Dutch Design Awards. 31 oktober 2017

Zuidoost.nl (2018) Lentebokfeest bij de Proefzaak. 26 mei 2018