DAPHNE BOUMAN

Kleurrijke plekken in de binnenstad zijn vaak toeristische hotspots. Denk maar eens aan de gekleurde historische huizen in het centrum van Stockholm, Kopenhagen en de Poolse steden. Maar ook op Shibuya Square in Tokyo, het Pena Palace in Portugal of het Times Square in New York City spatten de kleuren er van af. Ook wordt kleur ingezet om wijken te revitaliseren, zoals werd gedaan in de beroemde favela in Rio de Janeiro en Commune13 in Medellín. De voorbeelden van kleurrijke steden zijn eindeloos. Toch wordt kleur sporadisch bewust gebruikt bij stedelijke ontwikkeling. in dit artikel maak ik een beknopte analyse wat kleur kan betekenen voor een stad en hoe het ingezet kan worden in stedelijke ontwikkeling.

Kleurgebruik krijgt nog weinig aandacht bij architecten, stedenbouwers en huisschilders. Met name een visie op het kleurgebruik in het grotere plaatje plaatsen ontbreekt. In de restauratiesector wordt echter vaak wel veel aandacht besteed aan het analyseren van het kleurgebruik, mede ook om te achter halen wat voor soort verf er toentertijd werd gebruikt. Door de populariteit van monumentale panden komt ook monumentaal kleurgebruik in de mode.

HISTORISCH KLEURGEBRUIK

Tot aan de industriële revolutie waren steden een harmonieus geheel van kleuren. Dit veranderende toen we met behulp van moderne transportmiddelen zoals de stoomtrein, aan nieuwe materialen konden komen. Ook ontstond meer natuurwetenschappelijke kennis, wat al gauw leidde tot nieuwe producten en vernieuwend materiaalgebruik. Stedenbouwers begonnen te experimenteren met kleur. Door de vernieuwingen in de stedenbouw werd het lastig om de nieuwbouw te harmoniseren met het oude, en werden de verschillen tussen oud en nieuwbouw groter. De oude natuurlijke kleuren worden in de tweede helft van de negentiende eeuw aangevuld met kleuren zoals geel, groen, rood, lila, blauw en grijs. Het weerspiegelde het optimisme van die tijd, aldus Van Maanen (2012, p.35).

In de twintigste eeuw verandert het kleurbeeld van de stad door vervaging vanwege geldgebrek om de kleuren bij te houden maar ook door het standaardiseren van kleur. Rond de jaren twintig van de vorige eeuw ontstonden ook (kunst)stromingen zoals de Stijl waarin de primaire kleuren een centrale rol speelden. Kleur werd steeds abstracter. De abstracte gecultiveerde gebouwde wereld kwam zo verder van de natuurlijke wereld te staan. Ook in de bouwstijl van de Amsterdamse School speelde kleur een centrale rol. Kleur werd gebruikt om het ontwerp een extra dimensie te geven. De kleuren waren vaak wel neutraal vanwege de sociale huurwoningen die het betroffen. De Duitse Architect Bruno Taut (1880-1938) staat bekend om zijn kleurrijke ontwerpen. Zijn kleurgebruik was een manifest tegen de verdorven mentaliteit van de Eerste Wereldoorlog. Kleur is voor Taut een afbakening tussen de oude en de nieuwe wereld. Hij ontwierp bijvoorbeeld de Tuinstad in Berlijn; een kleurrijke wijk waar groene idealen met veel kleuren gecombineerd werden.

De stedenbouwkundige Le Corbusier creëerde twee kleurpaletten in 1913 en 1959 voor architectuur en stedenbouw. De kleuren vormen een harmonieus geheel en kunnen gecombineerd worden. “Colour in architecture – a means as powerful as the ground plan and section. Or better: polychromy, a component of the ground plan and the section itself.” – Le Corbusier (in: Les Couleurs, 2019). De kleuren van Le Corbusier zijn gekozen volgens deze criteria: Kleur verandert de ruimte, kleur classificeert objecten en kan objecten veranderen en kleur heeft een psychologisch effect, het symboliseert en het beïnvloedt reacties in het menselijk gedrag.

De naoorlogse wijk kenmerkt zich door het verdwijnen van de kleurpatronen die bijvoorbeeld in stijlen zoals de Amsterdamse School nog bestond. De naoorlogse architectuur kenmerkt zich vanwege het ideaal ‘licht, lucht en ruimte’. De nieuwe wijken breken bewust met het verleden, de oude stad staat voor armoede en slechte woonomstandigheden. De breuk met het verleden betekent ook een breuk met de natuur. De hoogbouw kenmerkt zich door licht kleurgebruik: wit en grijs. Het rijtjeshuis van deze periode kenmerkt zich door bruine baksteen met een oranje zadeldak. In de loop van de jaren zeventig wordt de steenkleur iets lichter, en in sommige gevallen geler of roder. De wijken kenmerken zich door grote uniformiteit. Ter illustratie, iedere wijk in Almere-Stad heeft zijn eigen kleur gekregen: de Stedenwijk rood, de Kruidenwijk geel en de Waterwijk wit. Met als kers op de taart: de Regenboogbuurt. Kleur werd hierdoor onderdeel van het ontwerpproces.

In de jaren negentig begint de oude binnenstad aan zijn opmars. De stad wordt weer in oude glorie hersteld, inclusief het kleurgebruik in de stad. De harmonie van kleurgebruik wordt ook weer belangrijker. De restauratiesector besteedt echter wel veel aandacht aan het analyseren van het kleurgebruik, mede ook om te achter halen wat voor soort verf toentertijd was gebruikt. Tot die tijd werd onder architecten en stedenbouwkundigen weinig aandacht besteed aan het kleurgebruik in her grotere plaatje van de stad, enkel op wijkniveau.

DE AANTREKKINGSKRACHT VAN KLEUR

Le Corbusier schreef al in de jaren dertig van de vorige eeuw dat de kleur van een ruimte emotionele reactie oproept. Uit vele onderzoeken en methoden blijkt dat kleur impact kan hebben op het welzijn van een mens. In interieur worden vaak warme kleuren gebruikt, omdat mensen zich daar snel fijn in voelen. Mensen voelen zich snel aangetrokken door pastelkleuren zoals perzik. Ook speelt het licht dat in de ruimte valt een belangrijke rol. Als warm licht door de ruimte naar binnen valt, dan voelt de ruimte al snel warm aan.

Kleur is vaak ook een weerspiegeling van een innerlijk gevoel. Iedere kleur heeft zijn eigen karakteristieken. Het gebruik van kleur in het ruimtelijk ontwerp moet daarom nauwkeurig worden toegepast. Zo krijgen mensen van de kleur rood honger, maar vertonen ze ook eerder agressief gedrag, paars zorgt voor creativiteit, oranje voor optimisme, blauw voor veiligheid en groen voor harmonie. Per kleur zijn er nog vele andere reacties te benoemen (Mahnke, 2020). 

Uit onderzoek van The Centre for Conscious Design (2018) in Berlijn en Durban blijkt dat inwoners kleur in de stad associëren met emotionele waarden (zoals blijheid, levendigheid, expressie, slecht weer en inspiratie en dat het als indicator werkt voor comfort (tevredenheid en ontspanning). Grijs in de stad roept negatieve emotionele gevoelens op bij de respondenten, zoals treurig, oninspirerend, eenzaamheid, levenloos en monotoon. Echter gaven enkelingen ook aan “it’s part of Berlin’s charm”, bovendien zette het ook tot de oproep om het grijs te kleuren (CCO, 2018) .

In de buitenwijken van Medellín en van Rio de Janeiro is kleur gebruikt bij het tegengaan van sociale problematiek. In Commune13, Medellín, vertellen de inwoners het lokale verleden en moeilijkheden van de wijk door middel van hun gekleurde huizen en kleurrijke muurschilderingen. Achter iedere schildering met specifiek kleur In Rio de Janeiro zijn twee Nederlandse kunstenaars een project betrokken geweest bij het kleuren van bakstenen huizen in de sloppenwijk Santa Marta. De kleuren brengen levendigheid voor de lokale samenleving. Het verven van de woningen bracht veel werkgelegenheid, maar geeft de identiteit weer van de locals. Lokale inwoners lijken trotser te zijn op hun wijk (UNESCO, 2015).

KLEUR IN DE STAD

Kleur in de stad is momenteel vooral incidenteel. Het kleurgebruik is erg gefragmenteerd en hooguit op buurtniveau geharmoniseerd (veelal in vooroorlogse historische wijken zoals in tuinsteden of de buurten van de Amsterdamse School. In steden zijn vaak kleurincidenten te herkennen. Van Maanen definieert een kleurincident als het gebruik van een opvallende kleur voor een gebouw, dat het standaard kleurpatroon van een straat onderbreekt. Soms gebruiken architecten zulke opvallende kleuren dat het gebouw zelfs tot een landmark benoemd wordt (voorbeeld het Oranje theater in Lelystad). Ook socioloog Richard Sennett (Sennett, Stadsleven, 2018, afbeelding 49) noemt dat kleine niet fysieke ingrepen, zoals het neerzetten van gekleurde stoeltjes, al kunnen bijdragen aan het waardevoller maken van een plek.

Kleur wordt ook vaak gebruikt om een plek in de openbare ruimte op de kaart te zetten. Het dient als middel voor city marketing of place making. De Sikkens Foundation rijkt sinds 1959 prijzen uit met als doel ‘het stimuleren van die sociale, culturele en wetenschappelijk ontwikkelingen in de samenleving, waarbij kleur als medium een specifieke rol speelt’. De prijs wordt uitgereikt tijdens de Mondriaanlezing.

Een manier om meer harmonie te krijgen om gemeentelijk niveau is het Dordtse Kleurenpalet. In Dordrecht is een onderzoek gedaan naar kleurgebruik door de eeuwen heen. De dominante kleuren zijn in kaart gebracht. Het kleurenpalet telt 55 tinten, de meeste zijn historisch en sommige historisch geïnspireerd. De kleuren zijn ingetogen en de samenstelling van nieuwe en historische kleuren is harmonieus. Aan de hand van het onderzoek is een kleurenwaaier gemaakt, die dient als leidraad voor schilders, ontwerpers en huiseigenaren (VVAB, 2020).

Het gebruik van kleur blijft een kwestie van persoonlijke voorkeur en smaak. Het kleurgebruik kan echter grote invloed hebben op de buurt. Kleur wordt nog vaak intuïtief gebruikt. Een kleurenwaaier zoals in Dordrecht kan zorgen voor meer harmonie. Aan de andere kant is de speelsheid van een kleurincident ook wat een stad spannend maakt. Hoe dan ook is het belangrijk om kleurgebruik mee te nemen in het nadenken over hoe steden eruit moeten zien. De Amerikaanse planoloog Edmund Bacon (1910 – 2005) (van Maanen, 2010,p.48) zei hierover “one of the elements which can be used to give continuity and form to the experience of moving through spaces is color. The purposeful use of color in a sequential sense is almost unknow in contemporary practice”. Deze uiteenzetting van het gebruik van kleur in de steden geeft geen oplossingen, maar zet u hopelijk tot nadenken over welk kleurgebruik goed werkt in een buurt of stad en hoe kleur kan bijdragen in stedelijke ontwikkeling.

INSPIRATIE VOOR KLEURRIJKE STEDEN NODIG?

https://www.thetravel.com/25-of-the-most-colorful-cities-on-the-planet/

BRONNEN

Archined (2020) De hardnekkige mythe van Bruno Touthttps://www.archined.nl/2020/04/de-hardnekkige-mythe-van-bruno-taut/
Amsterdamse School (2020) Kleurgebruik

https://amsterdamse-school.nl/themas/vormen-en-toepassingen/kleurgebruik/#:~:text=Rond%201920%2C%20als%20de%20beweging,plaatsmaken%20voor%20varianten%20van%20wit.

CCO (2018) Colour Chat: Let’s Talk About City Colour. Door: Cath Carver, 15 oktober 2018 https://theccd.org/article/colour-chat-lets-talk-about-city-colour/

Les Couleurs (2020) The potential of colour as an architectural design element – Le Corbusier’s Architectural Polychromy
https://www.lescouleurs.ch/en/journal/posts/le-corbusiers-architectural-polychromy/

Maanen, R. van (2010) De kleur van de stad. Kleur als instrument van ruimtelijke ordening, stedenbouw en architectuur. SUN Statements

Mahnke, F. H. (2020) Color in Architecture, more than just decoration. Archinect, July 2020
https://archinect.com/features/article/53292622/color-in-architecture-more-than-just-decoration

Monumentenzorg Dordrecht (2020) Dordtse Kleuren https://www.monumentenzorgdordrecht.nl/dordtse-kleuren

Sennett, R. (2018) Stadsleven. Een visie op de metropool van de toekomst. Meulenhoff

UNESCO (2015) Bottom-up social development in favelas of Rio de Janeiro. A toolkit. UNESCO Brasilia Office and London School of Economics and Political Science (LSE)
https://en.unesco.org/inclusivepolicylab/sites/default/files/learning/document/2017/2/ToolkitSocialDevelopmentLSE2015.pdf

Urban Design Mental Health (2017) The links between colour, architecture and mental health. 19 april 2017 https://www.urbandesignmentalhealth.com/blog/archives/04-2017#

Vereniging van Vrienden voor de Amsterdamse Binnenstad (2020) Het Dordtse kleurenpalet. Door Walther Schoonenberg
https://www.amsterdamsebinnenstad.nl/binnenstad/197/dordrecht.html